TUSAŞ Motor Sanayii-TEI Genel Müdürü Prof. Dr. Mahmut F. Akşit, Millî Muharip Uçak KAAN’ın motor seçim süreci ve Türkiye’nin teknolojik başarısına dair çarpıcı detaylar paylaştı.
TUSAŞ Motor Sanayii/TEI Genel Müdürü Prof. Dr. Mahmut F. Akşit, Millî Muharip Uçak KAAN’a güç verecek motorda son duruma ilişkin dikkat çeken bilgiler verdi.
TUSAŞ Motor Sanayii-TEI Genel Müdürü Prof. Dr. Mahmut F. Akşit, Milli Muharip Uçak KAAN’a güç verecek motor hakkında önemli açıklamalarda bulundu. Mayıs ayı sonunda İstanbul Teknik Üniversitesi’nde ‘Gençlerle Hasbihal’ adlı etkinlikte konuşan Akşit’in konferans kaydı, üniversite yönetimince geçtiğimiz günlerde Youtube platformuna yüklendi.
KAAN motoruna ilişkin kavramsal tasarım safhasında bir yarışma düzenlendiğini anlatan Akşit, 13 kişiden oluşan hakem heyetinin TEI imzalı tasarımı seçtiğini kaydetti. Akşit, motorlardan birinin yabancı bir ülke tasarımı olduğunu kaydetti. Bu tasarımın Ukrayna imzalı olduğu sanılıyor.
5. nesil uçak motoru yapmanın atom bombası yapmaktan daha zor olduğunu dile getiren Akşit, Çin’in bile henüz kendi millî motorunu yapamamış olduğuna dikkat çekti. İşte Prof. Akşit’in ders gibi konuşmasından önemli satır başları:
3 AYDA, 5 AYDA, 1 YILDA OLMUYOR
Böyle motorlar bir yılda yapılabilecek şeyler değil. Örnek vereyim: Tornado savaş uçakları… Eurojet motorları… Avrupa Birliği’nin ortak savaş uçağı motoru. Kaç yılda yapılmıştır sizce, Eurofighter’ın Eurojet motoru? 17 yıl…
Projenin başlangıcından bitişine 17 yıl. Ki bunu yapanlar Rolls Royce, Alman MTU, Fransız Safran, yani kendi motorları olan şirketler. Adam zaten daha önce bir sürü motor yapmış. Biraz daha büyüğünü ya da küçüğünü yapacak.
Mesela İngilizlerin Tornado’su. Onun motorunun geliştirilmesi 19 yıl sürdü. Biz TS1400 motorunu 6 yılda yaptık, seri imalata geçmedi ama… Seri üretim safhasıyla birlikte 8 yılı bulacak. Böyle 3 ayda, 5 ayda, 6 ayda, yok 1 yılda… Olmuyor bunlar.
KAAN MOTORU TEKNOLOJİNİN UÇ NOKTASI
Milli Muharip Uçağın motoruna çalışıyoruz. Herkes soruyor ‘bitti mi’ diye. Daha bitmedi. Daha yolumuz var. Çünkü bunların içinde en zoru o. Bu gördüklerinizin (şimdiye kadar yapılan motorların) belki 3 kat daha zoru. Teknolojinin ucu artık.
Dünyada o teknolojiye sahip 2 ya da 3 motor var. Birisi Amerikalılarda; F-22 Raptor’un motoru. Bakın F-35’i satıyorlar, F-22’yi satmıyorlar kimseye, İsrail dahil. Kanun var satılmaması için. Birisi de Rusların Sukhoi’si…
5. nesil uçak motorları, TF6000 ile TF10000 arasındaki artyakıcı farkı gibi… Arkadaki yakıcının görevi, motora ilave itkiyi üretmek, acil durumlarda…
Diğer bütün savaş uçakları, F-16’lar dahil, süpersonik uçabilmek için, ses duvarının üzerine çıkarken oluşan direnci geçebilmek için artyakıcı çalıştırmak zorundalar. O uçaklardaki motorların teknolojisi, artyakıcı kullanmadan uçağı süpersonik hıza çıkarmaya yetmiyor.
‘Olsun, böyle de uçuyor süpersonik’ diyebilirsiniz. Fakat artyakıcıyı pilot çalıştırdığı anda yakıt sarfiyatı kaç kat artıyor tahmin edin. 4,5 kat… Mesela dakikada 1 litre yakıyorsan bu 4,5 litreye çıkıyor, ki zaten gerçekte daha fazla yakıyor.
ARTYAKICISIZ SÜPERSONİK KABİLİYET
F-16 motorlarının bakımlarını yapıyoruz. Yarım saatte 20 bin dolarlık yakıt harcıyoruz. Dehşet yakıyor! Uçan pilotlar bilir; normal bir uçuş yarım saat, bir saat… Depo boşalıyor hemen. Ki depo, artyakıcı çalıştırmadan bitiyor.
Artyakıcı çalıştırırsan 5, 10, bilemedin 15 dakikada bütün depoyu boşaltırsın. O yüzden pilot, ihtiyaç olduğu anda çalıştırıyor ve hemen kapatıyor.
Süpersonik uçmak herkesin harcı değil. Çok pahalı… 5. nesil savaş uçakları KAAN ve F-22 Raptor’lar, Sukhoi’ler, artyakıcı çalıştırmadan süpersonik uçabilen uçaklardır. Bu müthiş bir avantaj. Artyakıcı çalıştırmıyorum, normal uçuş modunda süpersonik uçabilirim. Buna teknoloji gerekiyor. Bizde var mı? Var.
HAKEM HEYETİ TEI MOTORUNU BİRİNCİ SEÇTİ
Şu anda biz tasarlıyoruz. Hatta hakem heyeti, 13 kişilik teknik heyet ciddi bir eleme yaptı. Bizim motorumuzu birinci seçtiler. Bir tane de yabancı firma çalışıyordu, kavramsal tasarım… Bizimki daha iyi çıktı. Biz yapabileceğiz bunu, yapıyoruz. Ama kısa sürede mi? Hayır.
Önceden niye yapılamıyordu? 2000’li yıllardan önce, 11 ayda bir hükümet değişiyordu. Hele ki 80’li yıllarda… 6 ay, 10 ay, 12 ayda hükümet değişiyor.
Böyle bir ortamda uzun soluklu proje yapılabilir mi? Hükümetin biri projeyi başlatıyor, öteki adam geliyor, ben bunu beğenmedim, değiştirin diyor. Böyle bir ortamda senin uçak motoru yapman mümkün değil.
Stabilite lazım. Devletin uzun soluklu desteği lazım. Bunun yanında emek, ter, teknoloji lazım. Hepsi bir araya gelince oluyor. Bunun hepsini bir araya getirmek ise zor. O yüzden dünyada uçak motoru yapabilen ülke sayısı 5 tane ancak vardır.
NÜKLEER BOMBA YAPMAKTAN DAHA ZOR
Her zaman söylüyorum: 5. nesil uçak motoru yapmak, nükleer bomba yapmaktan daha zordur. Örnek: Pakistan’ın nükleer bombası 50 yıldır var, uçak motoru var mı? Yok. Kolay olsa hemen yapardı. Hindistan’la sürekli savaş halinde. Peki Hindistan’ın var mı? Onda da yok. Hindistan bir proje başlattı, 17 yıl sürdü. Motoru başarıyla çalıştıramadıkları için kapattılar projeyi.
Peki dünya devi Çin’in var mı? Uydu gönderiyor Ay’a… Uçak motoru var mı? Yok… Fabrikaları var, deli gibi çalışıyorlar. Yılda on milyarlarca dolar para akıtıyorlar. Teknolojiyi ise Rusya’dan ve Ukrayna’dan alıyorlar. Ukrayna lisansıyla ürettiler, yakında kendi motorlarını da uçururlar.
Biz kendimiz yaptık. İyi yaptık. Çünkü bizim gençlerimiz çok becerikli. Süper zeki gençlerimizle çalışıyoruz. Delikanlının önüne atıyoruz problemi takır takır çözüyor; indiriyor makaleleri… Makalelerden çalışıyor herkes, basbayağı bilimadamı gibi çalışıyorlar yani.
Master, doktora yapan yüzlerce çalışanımız var. Biz bunu teşvik ediyoruz. Teknolojik seviye olarak düşük görülen alanları master ve doktora tez konuları olarak ilan ediyoruz; o konu ile ilgili master ve doktora yaparsa haftada 1,5 güne kadar TEI’ye gelmeme hakkı var; okula gidiyor, dersine çalışıyor, biz maaşını ödüyor, bize çalışmış gibi kabul ediyoruz.
GOLF TOPU BÜYÜKLÜĞÜNDE BUZ ATIYORUZ
TF6000 ölçeğinde bir savaş uçağı motoru geliştirmek dünya standartlarında 1,5 ilâ 2 milyar dolar arasında paraya mâl olur. Hadi olsun 1 milyar dolar.
Biz bunu Türkiye’de yaptık, 3’te 1 fiyatına diyemezsiniz, mümkün değil. Bu Çünkü bu paranın sadece 3’te 1’i mühendislik bedelidir; iş gücü… Geri kalanı malzeme, altyapı, test binası bilmem ne… Bunların bedeli de bütün dünyada aynı. O adam malzemeyi nereden alıyorsa sen de oradan alacaksın ve fiyatı belli.
Bir örnek vereyim; F-16’nun F110 motoru ayarında bir motor geliştirmek istediniz. Tipik bir motor geliştirme projesinde yaklaşık 30-35 adet motor üretmek zorundasınız.
Üretiyorsunuz, test ediyorsunuz, bazen parçalıyorsunuz, kasıtlı olarak yapıyorsunuz, parçalanma limitini görmek için. İçine golf topu büyüklüğünde buz atıyorsunuz, dayanıyor mu görüyorsunuz. Neler neler… Canına okuyorsun motorun.
Proje tamamlanıncaya kadar 30-35 tane prototip motora ihtiyacınız var. Helikopterle (GÖKBEY) uçan motorumuz mesela 8 numaralı motordu. Sertifikasyon bittiğinde test motoru sayısı 24’ü bulacak.
F-16-F110 MOTORUNUN MALİYETİ NE?
F-16’nın F110 motoruna gelelim; bunların piyasa değeri 7 ilâ 10 milyon dolar arasındadır. Sen bunu prototip olarak yaptığında masraf bunun 3 katına çıkıyor. Çünkü ilk defa yapıyorsun, seri imalat değil. Adam senin için özel kalıp yapıyor, dövüyor, 10 tane yapıyor, 11’incide tutturuyor. Senden 11 tanesinin parasını alıyor. Sonra teste tâbî tutuyorsun.
‘Güzel ama şurasını azıcık değiştirsek daha iyi olacakmış’ diyoruz. Zaten testi onun için yapıyorsun. Gidip diyorsun ki, şurayı biraz değiştir. Adam diyor ki ‘kalıbı değiştirmem lazım’. Ne yapacak? Bir daha yapıyor. Prototipleme bedeli yaklaşık 1’e 3’tür. Hadi 2 katı diyelim; 7 milyon dolarlık motor 15 milyon dolara mâl oluyor. 30 tane prototip motor lazım, kaç paraya mâl oluyor? 450 milyon dolar sadece prototip motorlar için lazım.
KOMİK GELEBİLİR AMA İLK KEZ PASLANMAZ ÇELİK ÜRETTİK
Peki bu kadar uğraşıp motoru geliştirdin, kaç tane satacaksın? Dünyada en çok satılan savaş uçağı motoru nedir tahmin edin. F-16’nın F110 motorları bunlardan biridir. Dünyada en çok satmış motorlardan biridir. Peki dünyada kaç tane F110 motoru var? 3 binin üzerinde…
Böyle bir motoru geliştirirken devlet sadece motoru değil başka şeyler de kazanmalı: Know-How… Peki biz ne kazandık? Türkiye’de ilk kez paslanmaz çelik ürettik!
Komik gelecek ama biz yapıncaya kadar Türkiye’de henüz paslanmaz çelik üretilmemişti. Kaşık-çatallarda bile o malzeme ithal geliyor çünkü biz daha henüz seri üretime geçmedik.
Projelerde çalışan mühendisimiz bizim laboratuvarımızda başka bir bilim dalında başka bir şeyin testini yapabiliyor. Aynı altyapıyı kullanıyor. Burada geliştirilen teknolojiler sivil sektöre de yansıtılıyor.