Cumhuriyet’in ilanından sadece birkaç yıl sonra, Türkiye’de ilk uçak fabrikasını kim kurdu sorusunun cevabı “Nuri Demirağ” ismiyle özdeşleşir. Ancak kronolojik olarak bakıldığında, Kayseri’de 1926 yılında faaliyete geçen Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ) da ilk devlet destekli girişim olarak kayıtlara geçer. Uçak sanayisini millîleştirme arzusunun bir ürünü olan bu tesis, Alman Junkers lisansı altında tek motorlu A‑20 model tayyarelerin montaj ve test süreçlerini gerçekleştirmiştir. Havacılık haberleri arşivine göz attığınızda, Kayseri Fabrikası’nın, Balkanlar’dan Orta Doğu’ya geniş coğrafyada “Türk Malı” ibaresiyle pazarlanan ilk sivil uçakların da doğum yeri olduğunu görürsünüz. 1936’ya gelindiğinde Demirağ’ın Beşiktaş’taki şahsi sermayeyle kurduğu atölyeler, “Nuri Demirağ Uçak Fabrikası” adıyla devreye girerek modern metal gövdeli prototipler üretmeye başlamıştır. Böylece Türkiye’de ilk uçak fabrikası ne zaman kuruldu sorusu iki kritik tarihle anılır: 1926 devlet girişimi ve 1936 özel sektör hamlesi.
TÜRKİYE’NİN İLK UÇAK FABRİKASI HANGİ YIL KURULDU?
Türkiye’de ilk uçak fabrikası hangi yıl sorusunun resmi kayıtlardaki cevabı 1926’dır. 6 Ekim 1926’da açılışı yapılan Kayseri Tayyare Fabrikası, 275 işçi ve 30 mühendisle üretime başlamış; kısa sürede 15 adet A‑20 uçağını Türk Hava Kuvvetleri’ne teslim etmiştir. Fabrikanın stratejik önemi, dönemin sınırlı ulaşım altyapısına rağmen tayyare parçalarının Almanya’dan deniz ve tren yoluyla Kayseri’ye taşınmasını mümkün kılan lojistik organizasyonda saklıdır.
TÜRKİYE’DE İLK UÇAK FABRİKASINI KİM KURDU?
Türkiye’de ilk uçak fabrikasını kim kurdu denildiğinde iki isim öne çıkar:
- TOMTAŞ Konsorsiyumu: Türk hükûmeti – Junkers ortaklığıyla kurulan Kayseri Fabrikası.
- Nuri Demirağ: Beşiktaş ve Divriği’de özel sermayeyle entegre tesisler inşa eden iş insanı.
Demirağ’ın geliştirdiği çift motorlu “Nu.D.38” ve tek motorlu “Nu.D.36” modelleri, yerli mühendislik çıkışı olması bakımından millî havacılık idealinin kilometre taşlarıdır.
BALIKESİR-DİVRİĞİ ÜRETİM HATLARI VE ETKİSİ
1938’de Balıkesir’de kurulan montaj hattı, gövde ve kanat paneli üretimini İstanbul’daki ana tesise entegre ederek tedarik zincirini kısaltmıştır. Bu yapılanma, Türkiye’nin o dönem sınırlı olan sanayi ekosistemine ileri alaşım işleme, perçin teknolojisi ve rüzgâr tüneli testleri gibi yenilikler kazandırmıştır. 1941’e kadar toplam 24 farklı prototip gövde, statik yük testlerinden geçirilmiş; ancak II. Dünya Savaşı’nın ekonomik baskıları, düzenli seri üretime geçişi zorlaştırmıştır.
TÜRKİYE’DEKİ İLK UÇAK FABRİKASI VE MODERN YANSIMALAR
Günümüzde TUSAŞ/TAI tesislerinin yüksek teknoloji altyapısı, Kayseri ve Demirağ mirasının çağdaş bir yansımasıdır. “Hürkuş” ve “Gökbey” gibi programlar, 1930’ların cesur vizyonunun dijital tasarım, kompozit malzeme ve otonom sistemlerle yeniden hayat bulmuş hâlidir. Böylece Türkiye’nin ilk uçak fabrikası geleneği, insansız hava araçları ve bölgesel yolcu jetleri gibi projelerle geleceğe taşınmaktadır.
SIKÇA SORULAN SORULAR (FAQ)
Türkiye’nin ilk uçak fabrikasının kurucusu kimdir?
Kayseri’de 1926’da açılan ilk tesis, Türk hükûmeti ile Alman Junkers ortaklığındaki TOMTAŞ şirketi tarafından kurulmuştur; özel sektördeki ilk girişim ise 1936’da Nuri Demirağ tarafından İstanbul-Beşiktaş’ta hayata geçirilmiştir.
Atatürk uçak fabrikası kurdu mu?
Mustafa Kemal Atatürk, 1925’te alınan Bakanlar Kurulu kararıyla Kayseri Tayyare Fabrikası’nın kuruluşuna öncülük etmiş, finansman ve lojistik desteği bizzat sağlamıştır; dolayısıyla doğrudan kurucu olmasa da projenin mimarıdır.
İlk uçak fabrikasını kim kapattı?
Kayseri’deki TOMTAŞ fabrikası, Junkers ortaklığı dağılınca 1928’de bakım-onarım atölyesine dönüştürüldü; Nuri Demirağ’ın Beşiktaş tesisleri ise 1944’te Hava Yolları Devlet İşletmesi tarafından kamulaştırılarak kapatıldı.
Atatürk’ün kurduğu uçak fabrikası neden kapatıldı?
Junkers lisans anlaşmazlığı, ekonomik kriz ve düşük sipariş hacmi nedeniyle üretim hattı sürdürülemedi; tesis, uçak bakım merkezi olarak yeniden yapılandırılırken seri üretim durduruldu.
